Đổi mới là yêu cầu chung đối với sự phát triển giáo dục trong tương lai và chuyển đổi mô hình giáo dục thể thao trường học ở Trung Quốc. Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc đã đề ra mục tiêu xây dựng “Đưa Trung Quốc trở thành cường quốc văn hóa, cường quốc giáo dục, cường quốc tài năng, thể thao và Trung Quốc vào năm 2035”. Tuy nhiên, mục tiêu này đã và đang gặp phải thách thức từ sự cải cách và phát triển thể thao trường học ở Trung Quốc.
Những vấn đề gặp phải và sứ mệnh
Vào tháng 4/2020, cuộc họp lần thứ 13 của Ủy ban Cải cách Trung ương Trung Quốc nêu rõ “Dung hòa giữa giáo dục và thể thao để thúc đẩy sự phát triển toàn diện thanh thiếu niên, cần xây dựng quan niệm giáo dục về sức khoẻ, thúc đẩy hài hòa phát triển học tập văn hoá và thể thao cho thanh thiếu niên, tăng cường công tác thể thao trường học, hoàn thiện hệ thống thi đấu thể thao cho thanh thiếu niên, giúp học sinh vui chơi thỏa thích, nâng cao thể lực, rèn luyện ý trí, bồi dưỡng đội ngũ xây dựng chủ nghĩa xã hội và thế hệ kế thừa phát triển toàn diện về đức, trí, thể, mỹ”. Hội nghị cũng nhấn mạnh một số vấn đề quan trọng: thể thao không tồn tại độc lập mà phải gắn liền với giáo dục, trong thể thao có giáo dục, trong giáo dục không thể thiếu thể thao.
1.1 Vấn đề gặp phải
Trong những năm qua, việc theo dõi thể chất ở thanh thiếu niên ở nhiều tỉnh, thành phố khác nhau đã cho thấy tỷ lệ cận thị và béo phì Trung Quốc trong 30 năm qua vẫn ở mức cao và tình trạng thể chất của thanh thiếu niên không ngừng nhận được sự quan tâm của dư luận xã hội và các tầng lớp nhân dân.
Tháng 10/ 2020, văn phòng Trung ương Đảng Cộng sản Trung Quốc và văn phòng Quốc Vụ viện đã ban hành “Ý kiến về việc củng cố và nâng cao toàn diện công tác thể thao trường học trong thời kỳ mới”, đánh dấu thể thao trường học bước sang thời kỳ phát triển mới.Kể từ thời kỳ này, công tác thể thao trường học bước vào giai đoạn đổi mới theo chiều sâu, về vấn đềtranh luận giữa thể thao và giáo dục, môn học thể thao là môn chính hay môn phụ, điểm môn thể dục chiếm bao nhiêu phần và cách thức như thế nào trong kỳ thi tuyển sinh trung học phổ thông, kỳ thi tuyển sinh đại học là vấn đề đổi mới quan trọng được xã hội quan tâm. Thực ra, giải quyết những vấn đề này như thế nào, trước hết chúng ta nên quay lại nhiệm vụ cơ bản của thể thao trường học.
1.2 Sứ mệnh của thể thao trường học
Từ đầu thế kỷ mới, công cuộc đổi mới và phát triển thể thao trường học Trung Quốc bước sang một thời kỳ phát triển mới, lấy học sinh làm trung tâm, lấy hoạt động và sự kiện thể thao là chủ đạo, lấy học tập và rèn luyện của học sinh làm trọng tâm, lấy lý luận phát triển thể thao “phát triển toàn diện học sinh và phát triển khỏe mạnh” cho sứ mệnh phát triển đổi mới thể thao trường học. Cải cách này không chỉ phản ánh sự chuyển đổi từ việc giảng dạy của giáo viên là trung tâm chuyển sang lấy người học làm trung tâm, mà còn phản ánh sự tôn trọng các quyền cơ bản của học sinh trong thể thao. Thể thao, đặc biệt là thể thao trường học đối với sự trưởng thành của thanh thiếu niên, nhận thức và lý luận về giá trị đặc biệt của giáo dục toàn diện và phát triển toàn diện đối với thanh thiếu niên, và ngày càng được xã hội và nhân dân đồng tình.
Dưới góc độ khoa học thì hoạt động thể thao là giai đoạn quan trọng, nhạy cảm nhất, nhanh nhất và hiệu quả lâu dài nhất đối với trẻ em và thiếu niên trong việc nâng cao tố chất thể lực và kỹ năng vận động.Việc bỏ lỡ giai đoạn này, cơ thể có thể tiềm ẩn những nguy cơ nguy hại đến sức khỏe đời sống. Nhiều người trung niên và cao tuổi gặp các vấn đề về sức khỏe, phần lớn liên quan đến lượng vận động không đầy đủ, thiếu rèn luyện, lối sống không lành mạnh trong thời kỳ trẻ em và thiếu niên. Từ quan điểm của thể thao trường học, trong thời kỳ thiếu niên và nhi đồng là giai đoạn quan trọng nhất để nuôi dưỡng con người phát triển niềm yêu thích thể thao, học các kỹ năng vận động và hình thành lối sống mới về thói quen tập luyện thể thao.
Dưới góc độ phát triển toàn diện con người, thể thao là phương pháp giáo dục năng động nhất, hiệu quả và có ảnh hưởng nhất đối với học sinh trong hệ thống giáo dục tiểu học và trung học cơ sở như: tu dưỡng đạo đức, chủ nghĩa yêu nước, chăm chỉ phấn đấu, tôn trọng nội quy (pháp luật và kỷ luật), ý thức đoàn kết, xây dựng thói quen tốt, cơ thể khỏe mạnh. Trong quá trình giáo dục thể chất, huấn luyện vận động và hoạt động thể dục thể thao ở lứa tuổi thiếu niên và nhi đồngthông qua cơ thể, sự tương tác giữa tinh thần và tình cảm, trải nghiệm và khám phá tiềm năng, giúp các em phát triển đạo đức, trí tuệ, thể chất, thích ứng xã hội và giao tiếp xã hội,khơi dậy luồng sinh khí mới được và đặt nền móng vững chắc cho sự phát triển toàn diện của con người.
Cách thức đổi mới và phát triển thể thao trường học Trung Quốc trong thời đại mới
2.1 Quan sát phát triển quốc gia và thay đổi quan niệm xu hướng “phục hưng dân tộc”
Thể thao trường học Trung Quốc nên tập trung vào giáo dục, thể thao, sức khỏe trong thời đại lớn. Thứ nhất, thể thao trường học đã chuyển từ một môn học “không cấp thiết” sang nhiệm vụ cơ bản là bồi dưỡng đội ngũ xây dựng chủ nghĩa xã hội và thế hệ kế thừa được phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và lao động. Nếu chỉ coi giáo dục thể chất là một môn học và mục tiêu của nó là nâng cao sức khỏe thể chất, thì sẽ làm suy yếu vị trí cốt lõi và chức năng đặc biệt của nó là thúc đẩy sự phát triển toàn diện của học sinh.Nâng cao thể chất cho học sinh là nhiệm vụ chính của giáo dục thể chất và thể thao trường học, nhưng nó không phải là nhiệm vụ duy nhất.
Thứ hai là giá trị đặc biệt giáo dục và hiểu biết về chức năng của thể thao trường học. Đầu tiên là đáp ứng nhu cầu của tất cả các yếu tố phát triển của học sinh, và đội ngũ giáo viên tốt đáp ứng được nhu cầu đổi mới là điều quan trọng;Thứ hai là tích cực nâng cao sức khỏe; Thứ ba là đức, trí, thể, mỹ, lao động trong thể thao trường học được kết hợp lại là sinh mệnh đặc biệt của giáo dục, và có một vai trò nền tảng cốt lõi không thể thay thế trong giai đoạn phát triển quan trọng của thanh thiếu niên.
Thứ ba, chương trình giảng dạy là phương tiện chính của chức năng thể thao trường học, nhưng không phải là tất cả. Thể thao trường họccần được phối hợp, kết nối hiệu quả các nguồn lực của gia đình và xã hội, thúc đẩy hình thành phát triển tập luyện thể thao xuyên suốt cuộc sống.
Thứ tư, giáo dục thể chất và thể thao trường học cần xem xét làm thế nào để đáp ứng yêu cầu của cường quốc xã hội chủ nghĩa hiện đại đối với yêu cầu thể chất của công dân, và xem xét làm thế nào để thực hiện sứ mệnh chủ yếu xây dựng cường quốc xã hội chủ nghĩa hiện đại đặc sắc Trung Quốc. Nhưng chính xác thay đổi là như thế nào? Đặc điểm tổng thể là sự chuyển đổi từ cách dạy trực tiếp ban đầu và học thụ động sang học tập chất lượng cao và giáo dục thông minh. Cụ thể, có 4 đặc điểm: một là sự chuyển đổi sang học tập theo từng cá nhân và tự học theo tiến độ; thứ hai là sự chuyển đổi sang học tập dễ tiếp cận và hòa nhập; thứ ba là sự chuyển đổi sang học tập dựa trên vấn đề và hợp tác; thứ tư là sự chuyển đổi sang học tập suốt đời và học sinh học tập tự định hướng. Về mục tiêu cụ thể: bồi dưỡng đội ngũ thế hệ trẻ có tài đức để gánh vác trách nhiệm xây dựng đất nước thịnh vượng, là sứ mệnh mới trong cải cách và phát triển sâu rộng thể thao trường học. Đổi mới kỹ thuật: tăng cường đổi mới hệ thống kiến thức giáo dục thể chất thể thao trường học, sự tối ưu hóa tổng thể hệ thống phương pháp và xác định lại năng lực của giáo viên.
Thứ năm, phát triển giáo dục hiện nay còn thiếu cân đối và chưa đầy đủ, và giải pháp cho những vấn đề trên thì giống như công cuộc xóa đói giảm nghèo là cung cấp những kinh nghiệm thành công và ví dụ điển hình nhằm phát triển nhân loại.Vì vậy, tăng cường thể thao trường học tại nông thôn và phát triển đặc trưng sẽ là một hướng quan trọng cho sự phát triển của thể thao trường học ở Trung Quốc trong tương lai.Trong thế giới ngày nay, cuộc cách mạng công nghệ thông tin và sự chuyển đổi công nghiệp như Internet, điện toán đám mây, trí tuệ nhân tạo… đã tạo ra một số lượng lớn các hình thức kinh doanh mới và mô hình mới.Đối mặt với những thách thức của thời đại thông tin hóa và trí tuệ nhân tạo, thể thao trường học Trung Quốc nên chủ động thay đổi, những suy nghĩ đơn giải bên ngoài từ việc chỉ tập trung vào kết quả – tăng cường thể lực, chỉ nhấn mạnh cảm tính – đổ mồ hôi hay không, vui vẻ hay không, chuyển sang suy nghĩ sâu sắc về các cơ chế bên trong và động cơ cốt lõi, tiến hành “cập nhật hóa” hệ thống kiến thức thể thao th và tối ưu hóa tổng thể hệ thống phương pháp, nâng cao tính khoa học, tính tư tưởng, tính văn hóa và tính hệ thống của thể thao trường học, nâng cao chức năng giáo dục con người của của hệ thống thể thao trường học và tính đồng đều hóa của giáo dục thể chất.
2.2 Suy nghĩ sâu sắc về khái niệm giáo dục con người và sức khỏe là số 1
Từ đầu thế kỷ mới, với sự phát triển nhanh chóng của nền kinh tế – xã hội Trung Quốc, khi mức sống của người dân ngày càng nâng cao thì thanh thiếu niên đã xuất hiện một số vấn đề mới về sức khỏe thể chất và tinh thần của thanh thiếu niên. Trong vài năm trở lại đây, xã hội đã chú ý đến vấn đề thể chất thanh thiếu niên, đặc biệt các chỉ số về thể chất của thanh thiếu niên đã suy giảm liên tiếp trong 30 năm. Trong những năm gần đây, khi chất lượng thể chất và các vấn đề về thể chất của thanh thiếu niên chưa được cải thiện một cách hiệu quả thì các vấn đề tâm lý của thanh thiếu niên cũng bắt đầu gia tăng theo từng năm. Vì vậy, việc đổi mới giảng dạy giáo dục thể chất trường học chỉ chú trọng đến thể chất cường tráng và không thể hoàn thành nhiệm vụ cơ bản là giáo dục con người và sức khỏe.
Nòng cốt của tiết học thể dục và các hoạt động thể chất ở trường học là vận động của xương và cơ, dưới tiền đề của quá trình đổi mới, thông qua việc kích thích hệ thống thần kinh giúp cho cơ thể cảm nhận được rèn luyện và tinh thần. Vì vậy, đổi mới giáo dục thể chất và thể thao trường học cần đưa đức, trí, thể, mỹ và sức lao động trong mỗi tiết học thể dục, thể hiện trong tất cả các mặt giáo dục thể chất của nhà trường, các hoạt động thể thao, thi đấu thể thao, v.v.
2.3 Tư duy tính giáo dục, tính thực tế, tính mở của chương trình và nội dung
Thứ nhất, việc xây dựng chương trình giáo dục thể chất và nội dung giảng dạy cần mang tính giáo dục cao. Một trong những chức năng quan trọng của thể thao là tính chất giáo dục. Các tiết học thể dục và hoạt động thể thao rèn luyện lòng yêu nước, tinh thần đồng đội, ý thức hợp tác, tính kiên trì, đổi mới tư duy và quan trọng hơn là rèn luyện phẩm chất dân tộc, đạo đức trong thanh thiếu niên. Vì vậy, đặc điểm lớn nhất của thể dục thể thao là giúp học sinh hoàn thành sứ mệnh của thể thao trong quá trình vui chơi và giải trí, xây dựng nên ý thức đạo đức và ý thức cộng đồng xã hội tốt đẹp.
Thứ hai, việc thiết kế chương trình giáo dục thể chất và nội dung giảng dạy cần có tính thực tiễn. Thể thao là dựa vào vận động cơ thể làm nòng cốt lõi, và tính thực tiễn của chương trình giáo dục thể chất và nội dung giảng dạy là sinh mệnh của tiết học thể dục và các hoạt động thể chất. Hiện nay, giáo viên lên lớp dạy nhiều, giảng nhiều, sửa saiđộng tác nhiều trong giờ học thể dục, điều đó ảnh hưởng không nhỏ đến nhận thức và hứng thú của học sinh đối với tiết học thể dục. Điều này dẫn đến học sinh thích thể thao, nhưng không thích các tiết học thể dục. Vấn đề ở đâu? Đó là do không chú ý đến sự tổng quát hóa và phân hóa của vận động cơ bắp. Sinh lý học vận động đã chỉ ra, khi con người học tập thể thao, quá trình tổng quát hóa chưa hoàn thành, cảm giác không gian và thời gian của cơ, xương bị rối loạn và hỗn loạn, cần phải có đủ số lần kích thích và thực hành lặp đi lặp lại cần thiết để các cơ và xương tìm ra sự khởi đầu của cảm giác không gian và vị trí cơ thể. Vì vậy, phương hướng vi mô của giờ học thể dục và cải cách giáo dục thể chất là để học sinh vận động nhiều hơn, thực hành nhiều hơn, có thử thách và sai lầm nhiều hơn.
Thứ ba, việc xây dựng chương trình môn học giáo dục thể chất và nội dung giảng dạy cần mở rộng và phát triển. Giai đoạn tiểu học và trung học cơ sở là giai đoạn quan trọng cơ bản cho thanh thiếu niên hình thành thói quen và phát triển sở thích của mình.Vì vậy, việc xây dựng chương trình môn học giáo dục thể chất và nội dung giảng dạy cần phong phú hơn, không đơn điệu, cần linh hoạt, không cứng nhắc.Trong quá trình xây dựng chương trình giáo dục thể chất cần tạo không gian cho việc vận dụng các phương pháp giảng dạy tốt nhất cho sự phát triển của học sinh, giáo viên cần chủ động xây dựng các bài tập mới trong thiết kế nội dung dạy học. Mở rộng và phát triển, thì chính là học một biết mười, là tư duy suy luận, khơi gợi trí tưởng tượng và sự sáng tạo của học sinh trong việc hoàn thành các động tác.Trong thực tế giảng dạy, nhiều giáo viên vẫn có tư duybảo thủ và cứng nhắc tạo thành một rào cản lớn kìm hãmtrí tưởng tượng động tác và khả năng sáng tạo của học sinh, để học sinh rơi vào tình trạng thụ động, không thể phát huy trí tưởng tượng và sự sáng tạo của mình.Vì vậy, đối với trí tưởng tượng và sáng tạo trong học tập của học sinh thì nhiệm vụ của giáo viên cần khuyến khích và bảo vệ, chứ không phải là can thiệp một cách nghiêm khắc.
Thứ tư, việc xây dựng chương trình môn học giáo dục thể chất và nội dung giảng dạy cần có hướng mở. Gần 100 năm qua, các nhà chuyên gia và giáo viên giáo dục thể chất có kinh nghiệm trong và ngoài nước đã nhấn mạnh rằng giờ học thể dục cần lựa chọn giảng dạy ngắn gọn dễ hiểu và tập luyện nhiều.Nếu bạn nói quá nhiều trong giờ học thể dục thì sẽ khô khan, không hứng thú và vận độngnhiều sẽ giúp học sinh vui vẻ và khỏe mạnh hơn.Nhưng hiện nay nhiều trường, nhiều thầy cô giáo thường coi giờ học thể dục ở trường tiểu học, trung học cơ sở là giảng đường, đầu giờ phải giảng, giữa giờ phải giảng, cuối giờ phải giảng vì sợ học sinh không hiểu.Vấn đề là ngay cả khi học sinh hiểu, nhưng sẽ không thực hiện được. Đặc thù củangười tập thể thao là người mới bắt đầu có hiểu và nhớ nguyên lý kỹ thuật nhưng vẫn không thể thực hiện các động tác kỹ thuật chính xác. Tại sao? Vì thể thao là môn vận động toàn thân lấy cơ và xương là chính nên khi cơ và xương không được kích thích và trải nghiệm đầy đủ thì cảm giác không gian, thời gian, cảm nhận vận động của cơ thể học sinh sẽ không được hoàn thiện.Vì vậy, việc xây dựng chương trình môn học giáo dục thể chất và nội dung giảng dạy cần có hướng mở, cho phép học sinh mắc lỗi và thử nghiệm. Hướng mở của tiết học thể dục còn nằm ở chỗ giáo viên nên biết buông bỏ, để học sinh được thể hiện mình và dũng cảm khám phá trong giờ học thể dục. Buông bỏ không phải là làm ngơ, mà là quản lý một cách có trật tự, linh hoạt, nghĩa là “quản mà không chết, sống mà không loạn”.
2.4 Đưa văn hóa dân gian và thể thao dân gian, dân tộc vào thể thao trường học
Dân tộc và văn hóa dân gian là nền tảng của nền văn hóa của một quốc gia, thể thao dân tộc và các môn thể thao dân gian là nền tảng của văn hóa thể thao của một quốc gia. Trường học là cơ sở quan trọng để phổ biến văn hóa thể thao. Các môn thể thao truyền thống dân tộc nếu rời xa thể thao trường học thì rất khó để kế thừa và đổi mới phát triển.Hơn 100 năm qua, do sự du nhập mạnh mẽ của văn hóa thể thao phương Tây, nhiều môn thể thao dân tộc truyền thống đặc sắc của Trung Quốc bị mai một và thất truyền. Vì vậy, các trường tiểu học và trung học cơ sở ở Trung Quốc phải đảm nhận trọng trách phục hồi, duy trì và phát triển nền thể thao dân tộc và nền văn hóa thể thao dân tộc.Các môn thể thao dân tộc, dân gian phải đưa vào các trường học, đây không chỉ là môn thể thao mang tính biểu tượng, mà là trách nhiệm, nghĩa vụ đối với việc kế thừa và phát huy văn hóa dân tộc.
TS VŨ HỒNG THÁI – NGUYỄN XUÂN HUY – TRẦN VIỆT HƯNG
